Jedna od najmarkantnijih karakteristika kraja XVIII i početka XIX veka na prostorima čitave Evrope je pojava novog modela identifikacije koji se pojavio kao
Владислав Б. Сотировић, 22.01.2010
+++
posledica Francuske buržoarske revolucije 1789. g.-1794. g. Taj novonastali model identifikacije je bio nacionalizam koji je, kako se to kasnije pokazalo, odigrao presudnu ulogu u destabilizaciji Habsburške Monarhije i Otomanske Imperije. Južnoslovenski narodi, a pre svih Srbi i Hrvati, su još početkom XIX veka shvatili da je nacionalizam snažno oružje u njihovoj borbi za nacionalnu emancipaciju. Nije slučajno da je taj novi model identifikacije bio prvo prihvaćen od strane Srba i Hrvata na južnoslovenskim prostorima. Razlog za tu činjenicu je taj što su oba ova naroda već imala jako izgrađenu svest o posebnoj nacionalnoj pripadnosti koja je vukla korene još iz ranog srednjeg veka. Postojanje srednjovekovne srpske, odnosno hrvatske, državnosti je presudno uticalo na formiranje nacionalne svesti ova dva naroda. Političke i kulturne vođe Srba i Hrvata su shvatile da nacionalizam poseduje jaku mobilizacijsku snagu. Koristeći političke modele koji su već bili razvijeni u Francuskoj kao i kulturne modele pozajmljene prvenstveno od Nemaca, srpski i hrvatski nacionalni prvaci su već sredinom XIX veka uspeli da nametnu svoj način razmišljanja većini nacionalne inteligencije koja je prihvatila savremeni zapadnoevropski model grupne i pojedinačne identifikacije zasnovan ne na bazi profesionalnog rada, klasne pripadnosti i veroispovesti kao do tada, već na nacionalnoj osnovi.[1] Međutim, još na samom početku pojave nacionalizma na balkanskim prostorima njegovi ideolozi su se suočili sa veoma ozbiljnim problemom: kako „otkriti“ pripadnost nacionalnoj grupaciji. Da bi se ovaj problem mogao uspešno rešiti bilo je potrebno pre svega odrediti „identifikatore“ nacionalne pripadnosti.
Ovaj problem je među Srbima pokušao da reši Vuk Stefanović Karadžić koji je formulisao lingvistički model nacionalnog identifikovanja Srba. Kako među Srbima tako i kod drugih Južnih Slovena jezik je u XIX i XX veku igrao jednu od dominantnih uloga pri određivanju identifikacionih parametara nacionalne pripadnosti. Ubrzo je i kultura pored jezika postala drugi parametar posebne nacionalne osobenosti. Na taj način su Srbi i Hrvati u prvoj polovini XIX veka doživeli nacionalno osvešćivanje, prvo putem lingvističkog i kulturološkog prepoznavanja, odnosno etničkog grupisanja. Važnost samosvesti u procesu izgrađivanja nacije je možda najbolje oučio Voker Konor napisavši da nacija nije ništa drugo nego „samosvesna etnička grupa“ [Connor 1994; Connor 1978]. Početkom XIX veka je među Južnim Slovenima jezik sve više i više shvatan kao jedan od najbitnijih elemenata „etničke samosvesti“ pa stoga nije ni čudo što se u to vreme vodi velika borba među nacionalnim javnim radnicima oko zaštite „pravog“ nacionalnog jezika. Tako je Požežanin Antun Nagy (1774. g.-1847. g.), izdavač Novog i starog kalendara hrvatskog, godine 1818. g. „kajkavsku grafiju“ zamenio „slavonskom“ (tj. štokavskom) smatrajući da je to pravi „materinski jezik Horvatov, Slavoncem i Dalmatinom.“ Međutim, samo godinu dana kasnije, sveštenik iz Jaske Tomaš Mikloušić (1767. g.-1833. g.) je izdao Stoletni kalendar u kome se zalagao za opštu upotrebu hrvatskog jezika, ali kajkavskog idioma koji je smatrao za izvorni hrvatski jezik a ne „slavonski jezik,“ odnosno štokavsko narečje koje je vezivao za Srbe.
Vodeći slavisti s kraja XVIII i prve polovine i sredine XIX veka, Pawel Josef Šafařik, Josef Dobrovský, Jernej Kopitar i Franc Miklošič su tvrdili da je izvorni govorni jezik Slovenaca bio kajkavski dijalekt, Hrvata čakavski (i kasnije delom kajkavski kao posledica kroatizacije kajkavskih Slovenaca) a Srba (i samo Srba) štokavski [Dobrovský 1792/1818; Šafařik 1955; Šafařik 1826; Šafařik 1833; Kopitar 1810; Kopitar 1984; Miklošič 1852/1879. Uporedi sa Kollár 1835]. Ovakvo mišljenje je izneo, na primer, P. J. Šafařik (1795. g.-1861. g.) u svom delu Slowansky nàrodopis, Praha, 1955. (prvo izdanje 1842. g.), stranice 146-159. U ovom delu je Šafařik nazvao jezik kojim se govorilo u Dalmaciji „srpski jezik“. Ovakav Šafařikov stav je bio žestoko kritikovan od strane Vjekoslava Babukića, jednog od najeminentnijih vođa hrvatskog Ilirskog pokreta, koji je nazivao jezik stanovnika Hrvatske i Dalmacije „horvatski“ [V. Babukić 1842]. Na taj način su pioniri slovenske filologije kajkavski dijalekt (pravilnije rečeno narečje) pripisali etničkim Slovencima dok je etničkim Hrvatima ostao čakavski dijalekt kao izvorni i delom kajkavski kao posledica kroatizacije Slovenaca. Nemački filolog A. Leskien je decidno tvrdio 1914. g. da je jedino čakavski dijalekt izvorni hrvatski jezik [Leskien 1914, XX], dok srpski lingvista P. Ivić tvrdi da se hrvatsko ime među kajkavcima raširilo tek od druge polovine XVII veka [Ivić 1990, 10]. Tako je etnička teritorija hrvatskog naroda svedena od strane prvih specijalista za slovensku filologiju na prostor govornog čakavskog dijalekta što će reći na teritoriju Istre, severozapadni deo istočne obale Jadranskog mora i ostrva u severnom Jadranu. Šafařik je shodno ovakvom stavu tvrdio da je pravih Hrvata bilo samo 801,000, pravih Slovenaca 1,151,000 a pravih Srba 5,294,000. Ovi poslednji su se delili na 2,880,000 pravoslavaca, 1,864,000 rimo-katolika i 550,000 muslimana [Šafařik 1955, 144-150; Banac 1993, 80-82]. Prema njegovoj statistici iznetoj u knizi Geschichte der slawischen Sprache und Literatur nach allen Mundarten (Pest, 1826.), Srba, tj. štokavaca, „grko-pravoslavaca“ je bilo: „a) Bugara 575.000, b) Srbijanskih Srba i Srba u Ugarskoj 1,150,000, c) Bosanaca 250,000, d) Crnogoraca 60,000, e) Slavonaca 247,000, i Hrvata (Srba u Hrvatskoj) 174,000“. Rimo-katoličkih i pounijaćenih Srba je bilo prema istoj statistici: „Lužičkih Srba 50,000“, dok je „protestantskih“ Srba bilo: „Lužičkih Srba“ 150,000. Šafařik je na istom mestu izveo zaključak na osnovu govornog jezika mesnog stanovništva da u „srpsko stablo“ spadaju: Bugari, Srbi (tj. Srbijanci), Bosanci, Crnogorci, Slavonci i Dalmatinci. Tako je prema njemu [Šafařik 1826] bilo nešto više od 3,000,000 onih koji su govorili štokavskim dijalektom, tj. etničkih Srba. Srpsko jezičko narečje se delilo prema njemu na dve podvrste: a) bugarsku, i b) srpsku, dalmatinsku, bosansku itd; hrvatsko narečje je bilo jedinstveno dok se slovenačko ili vindsko narečje delilo na a) gornjokranjsku, i b) donjokranjsku podvrstu. Treba istaći i to da je Šafařik u svojoj knjizi Geschichte…sve Slovene podelio na „jugoistočne“ i „severozapadne“. U prvu grupu su spadali Rusi, Srbi i Hrvati, a u drugu Slovenci (Wends), Česi, Slovaci, Poljaci i Sorabi (Lužički Srbi). Tako je on kao što smo videli u toj knjizi pod Srbima podrazumevao Bugare, mađarske Srbe, otomanske Srbe, Bosance, Crnogorce, Slavonce i konačno Dalmatince. Međutim, u svom delu Slowansky nàrodopis iz 1842. g. on više ne uključuje Bugare u Srbe smatrajući ih posebnom granom Južnih Slovena polazeći od toga da Bugari ne govore štokavskim dijalektom. Šafařik je čakavske pesme naveo kao primer pesama na hrvatskom jeziku [Šafařik 1955, 159].
Jasno je da je Pawel Josef Šafařik jasno i veoma dosledno razlikovao Srbe rimo-katolike i unijate od Hrvata. Mišljenja sam da je Šafařik smatrao, iako to nije direktno izneo, da su rimo-katolički i pounijaćeni štokavci u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji u stvari bili pohrvaćeni etnički Srbi. Ovakvo mišljenje deli i srpski lingvista i filolog Petar Milosavljević [Milosavljević 13-50]. Ipak, neophodno je istaći da je Šafařik u odeljku treće glave dela Slowansky nàrodopis koji nosi naslov „Ilirski jezik“ srpsku književnost podelio na tri dela, tj. na onu koju su stvarali pravoslavni štokavci, rimo-katolički štokavci i na onu koja je pisana glagoljicom na „srpskom jeziku“. Shodno ovakvom njegovom stavu, nije nikakav kuriozitet što je u knjizi Slowansky nàrodopis Šafařik ubrojao među srpske štokavske rimo-katoličke književnike Dubrovnika, Bosne, Hercegovine i Dalmacije i Ljudevita Gaja kome je maternji jezik bio kajkavski pored nemačkog (oba roditelja su mu bili Nemci). To se dogodilo jednostavno stoga što je za Šafařika hrvatska književnost svedena na čakavštinu i delom kajkavštinu, a pošto je kajkavac Gaj počeo da piše štokavskim jezikom on je stoga ubrojan u „srpske“ pisce! [Šafařik 1955, 114]. Sledeći istu logiku razmišljanja i primenjujući svoje stručno znanje, drugi slavista iz iste epohe, Slovenac Jernej Kopitar (1780. g.-1844 g.) je takođe veoma jasno razlikovao Srbe od Hrvata na osnovu njihovih različitih jezika. Shodno tome, on je rimo-katoličke Šokce kojima je govorni jezik bio štokavski smatrao, kao i Vuk, za Srbe a ne za Hrvate. Ipak, valja istaći i to da je Kopitar pobijao tezu Dobrovskog po kojoj je staroslovenski jezik bio u stvari starosrpski jezik. Ova teza je inače nastala na osnovu pisanja vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita u De administrando imperio da su se u Makedoniji u solunskoj oblasti naselili Srbi. Shodno tome, Dobrovský je zaključio da je sv. Ćirilo stvorio prvo slovensko pismo (glagoljicu) na osnovu starog srpskog govornog jezika pošto je poznato da mu je kao uzor poslužio jezik Slovena iz okoline Soluna.
Inicijatori lingvističko-kulturološkog prepoznavanja nacionalne pripadnosti među Južnim Slovenima su bili pripadnici male grupe intelektualaca koja je bila inspirisana nemačko-romantičarskim idealizovanjem narodnih pesama i drugih folklornih tvorevina. Ova grupa intelektualaca je u stvari određivala grupnu pripadnost na osnovu zajedničkih tradicija. Nacionalna inteligencija toga doba je „otkrila“ svoj maternji jezik koji je ubrzo proglašen nacionalnim jezikom čitave etničke grupacije koja poseduje istu ili sličnu tradiciju, kulturu, običaje itd. Međutim, ovaj „novootkriveni“ maternji jezik (tj. govorni narodni jezik) nije bio u isto vreme i nacionalni književni jezik, odnosno zvanični jezik kulture. Tako je Ljudevit Gaj (1809. g.-1872. g.) izdao 1830. g. u Budimu brošuru Kratka osnova hrvatsko-slavenskoga pravopisanja u kojoj je izneo predlog za novi pravopis Hrvata na kajkavskom jezičkom području. Gaj je tako počeo sa ortografskom reformom prema češkoj grafiji iz XV veka.
U većini slučajeva u to vreme su nemački, latinski i crkveno-slovenski (ovaj poslednji u nekoliko nacionalnih recenzija) bili književni jezici među Južnim Slovenima. Maternji, tj. izvorni nacionalni govorni jezik, je imao svoje jako uporište samo u ruralnim sredinama pa je shodno tome i često pogrdno nazivan jezikom „svinjara i govedara“ [Duncan 1986, 294-314]. Jezik kojim su govorili stanovnici ruralnih krajeva je prirodno bio nedovoljno sintaksički i stilski bogat onako kako su to zahtevali standardi tadašnje evropske književnosti. Međutim, bez obzira na ovaj bitan nedostatak, „seljački“ jezik je ipak mogao da posluži kao dobra osnova za stvaranje književnog jezika zasnovanog na maternjem (tj. nacionalnom govornom) jeziku.
Kao logična posledica nacionalnog osvešćivanja južnoslovenskih naroda došlo je tokom XIX veka do stvaranja kulta nacionalne kulture, narodnih običaja, igara, nošnje i svega onoga što je označavano kao „narodno“.[2] Nacionalna inteligencija je takođe po ugledu na zapadnoevropske kulturne trendove toga doba nastojala da sistematizuje tekovine nacionalne tradicije i kulture koja je otkrivena kod običnog sveta. Tako je došlo do stvaranja antologija narodnih pesama i priča. Što se tiče moderne srpske kulture, ali isto tako i srpskog novovekovnog nacionalizma, karakteristično je to da je jedan srpski intelektualac, Vuk Stefanović Karadžić, ispunio sva tri gore spomenuta zadatka: 1) stvorio srpski književni jezik na osnovama maternjeg jezika, odnosno narodnog govora, 2) sistematizovao narodnu tradiciju i kulturne tekovine, i 3) definisao Srpstvo na lingvističkim osnovama. Na taj način su postavljeni čvrsti temelji srpskoj nacionalnoj renesansi. Južnoslovenski nacionalni preporodi su sve do sredine XIX veka imali uglavnom karakter kulturnih i jezičkih pokreta radije nego političkih. Sa definisanjem nacionalne pripadnosti ovi kulturno-jezički pokreti dobijaju politički karakter.
Možda je od svih Vukovih savremenika hrvatski slavista Vatroslav Jagić (1838. g.-1923. g.) napisao najupečatljiviji nekrolog Vuku, njegovom delu i njegovim sveukupnim zaslugama za čitavu južnoslovensku kulturnu baštinu i, prema Jagiću, jezičko jedinstvo Srba i Hrvata u svom delu Zasluge Vuka Štefanovića Karadžića koje je odlomak Jagićeve rasprave Iz prošlosti hrvatskog jezika štampane u Književniku, Zagreb, 1864.[3] Ipak, široj javnosti nije poznato da je Jagić na samom kraju ovog članka opravdavao Vuka što je sledio mišljenje svih onih gore spomenutih slavista, a na prvom mestu Kopitara, Dobrovskog i Šafařika, o razlikovanju Srba od Hrvata i njihovih jezika. Faktički je Jagić na prvi pogled opravdavao Vukove stavove iz njegovog teksta Srbi svi i svuda. Međutim, na istom mestu Jagić iznosi tezu da su jezici ova dva naroda isti, tj. da postoji samo jedan srpsko-hrvatski ili hrvatsko-srpski jezik ali ne i dva odvojena jezika i naroda kao što je to Vuk stavio na papir godine 1836. Jagić obrazlaže tu Vukovu zabludu time što autor članka Srbi svi i svuda u vreme njegovog pisanja nije bio dovoljno upoznat sa pravim stanjem stvari na ovom naučnom polju jer u to vreme slavistika još uvek nije utvrdila pravu naučnu istinu o jednom jeziku i narodu Srba i Hrvata, tj. „o jednoj glavi sa dva oka“. Jagić je ipak na ovom istom mestu prećutao činjenicu da je Vuk sve svoje stavove iznete u članku Srbi svi i svuda još jednom i veoma decidno ponovio u svom odgovoru Bogoslavu Šuleku (1816. g.-1895. g.). Naime, Šulek je objavio u zagrebačkom Nevenu, № 8, 1856. g. članak Srbi i Hrvati kojim je pokušao da pobije glavne teze koje je Vuk izneo u svom članku Srbi svi i svuda. B. Šulek (pohrvaćeni Slovak) je tvrdio a) da su Hrvati i Srbi jedan narod, b) da im je jezik jedan odnosno isti ili zajednički, c) da im je stoga i književnost pisana tim jezikom zajednička, i d) da ih čak ni vera ne deli. Stoga on zaključuje na kraju članka: „Iz svega ovoga što sada rekoh, vidi se da su Hrvati i Srbi jedan narod, jednoga roda i koliena…Ako su pako bili jedan narod mora da su imali i jedan jezik, ta narodi se upravo jezikom razlikuju. Kakav je to jezik bio, kojim Srbi i Hrvati onda govorahu, kad su ovamo došli, o tom se samo toliko zna, da je bio od prilike onaj isti, koji je i dan danas; nu potanko se to neda ustanoviti, buduć da neima pisanih spomenikah od one dobe: prepirati se dakle o tom, u čem se je razlikovao jezik Hrvatah od jezika Srbah, to će reći iztraživati Markove konake. Ako je možda i bilo kakve razlike u njihovu jeziku, nestade je za ono tisuću godinah neprestanoga obćenja, miešanja i selenja“ [Šulek 1856]. Šulek je u nameri da podrži svoj stav o narodnom i jezičkom jedinstvu Hrvata i Srba, međutim, upotrebio i jedan falsifikat. Naime, u istom članku je naveo tobožnje Vukove reči iz teksta Srbi svi i svuda koje u stvari Vuk nikada nije napisao: „i to da svi pametni Srbi i Hrvati priznaju, da su jedan narod“ [Šulek 1856]. U svom odgovoru Šuleku Vuk je bio izričit: „…i sad mislim da su se stari Hrvati u jeziku razlikovali malo od Srba, i da su današnji Čakavci pravi njihovi ostaci i potomci, i da se po pravdi samo oni mogu zvati Hrvatima…glavna su staništa današnjijeh Čakavaca ostrva ili otoci Jadranskoga mora od Istrije do iza Korčule…Hrvati po pravdi mogu se zvati: 1) Svi Čakavci; 2) Kekavci u Kraljevini Hrvatskoj koji su se na to ime već obikli. Srbi po pravdi mogu se zvati svi Štokavci makar koje vjere bili i makar gdje stanovali…“ [Karadžić 1861]. Vuk je ovde otvoreno optužio „hrvatske rodoljupce“ da namerno nastoje da razore Srpstvo jer su oni jedini u Evropi odbacili osnovni princip lingvističkog nacionalizma, tj. da jedan narod može govoriti samo jednim jezikom i proglasili Hrvate za narod koji govori tri jezika: štokavski, čakavski i kajkavski/kekavski. Konačno, po Vuku, u tadašnjoj Kraljevini Hrvatskoj u stvari pravi etnički Hrvati gotovo da i nisu živeli, jer je većina čakavaca bila izvan te kraljevine. Stoga je Vuk uveo novi pojam: Hrvaćani pod kojim se podrazumevaju svi stanovnici Kraljevine Hrvatske bez obzira na njihovu etničku pripadnost, za razliku od pojma Hrvat koji se može odnositi samo na etničke Hrvate [Karadžić 1861]. Time je Vuk osporio osnovni princip teorije o hrvatskom državnom pravu po kome su svi stanovnici Kraljevine Hrvatske nazivani Hrvatima.
U XIX veku jugoslovenski narodi (Južni Sloveni koji su u XX veku živeli u zajedničkoj državi – Jugoslaviji) su naseljavali široke prostore Jugoistočne Evrope, pretežno centralne i zapadne delove Balkanskog poluostrva. Živeli su u okvirima dva carstva: Habsburškog (od 1867. g. Ausro-Ugarska) i Turskog, kao i u dve nezavisne države Srbiji i Crnoj Gori (obe zvanično priznate kao takve na Berlinskom kongresu 1878. g.). Slovenci su naseljavali uglavnom kompaktnu teritoriju od Koruške na severu do reke Soče na zapadu, reke Mure na istoku i reke Kupe na jugu. Kao najmalobrojnija grupa jugoslovenskih naroda, Slovenci, katolici po veroispovesti, su govorili osobitim jezikom koji je vukao književne tradicije iz XVI veka. Početkom XIX veka većinu Slovenaca su činili nepismeni seljaci koji su živeli na zemlji koja je u ekonomskom i političkom smislu bila potčinjena etničkim Nemcima ili pak onima koji su govorili nemačkim jezikom. Katolički Hrvati su naseljavali prostore od Jadranskog Mora do reke Drave. Njihov govorni jezik (prema stavu zvanične hrvatske filologije od vremena Ilirskog pokreta do danas) se sastojao od tri dijalekta: 1) kajkavski, koji je bio sličan slovenačkom jeziku, 2) štokavski, koji je prema već navedenim nesrpskim slavistima Pawelu Josefu Šafařiku, Josefu Dobrovskom, Jerneju Kopitaru i Francu Miklošiču izvorno bio srpski dijalekt, i 3) čakavski, koji se smatrao od strane istih tih slavista izvornim hrvatskim dijalektom [Dobrovský 1792/1818; Šafařik 1955; Šafařik 1826; Šafařik 1833; Kopitar 1984; Miklošič 1852/1879]. U centralnim i zapadnim prostorima Balkanskog poluostrva živeli su pravoslavni Srbi raštrkani na širokom prostoru od Banije, Like i Korduna na zapadu do reke Timoka na istoku i donjeg toka reke Tise na severu. Ono što je najbitnije istaći u ovom trenutku, a što je od izuzetne važnosti za problematiku ovog rada, je to da je ogromna teritorija Balkanskog poluostrva, od Istre na zapadu pa do gornjeg Vardara na jugu bila naseljena Hrvatima i Srbima koji su izmešano živeli na prostorima Dalmacije, Slavonije, Srema, Like, Korduna, Banije, Bosne, Hercegovine pa čak i u Bačkoj. Ovakva izmešanost Hrvata i Srba je presudno uticala da se tokom vremena među njima razvije jedan jedinstveni (novo)štokavski dijalekt kao govorni narodni jezik. Ali, treba istaći i to da danas među srpskim filolozima ima sve više pristalica teorije da je do pojave hrvatskog Ilirskog pokreta samo mali broj etničkih Hrvata govorio štokavski i da su „Ilirci“ namerno uzeli srpski jezik za jezik hvatskog naroda proglašavajući štokavski za književni jezik Hrvata [Milosavljević 1997, 38-50]. Štaviše, i neki nesrpski filolozi dele isto mišljenje. Na primer, ruski filolog Boris Unbegaun tvrdi između ostalog i da: „U Hrvatskoj, štokavska književnost datira tek od ilirske epohe, to jest druge trećine XIX veka. Ova kasna pojava se objašnjava činjenicom da je štokavski bio u Hrvatskoj uvezen dijalekt i da je, kao književni jezik, zamenio autohtoni kajkavski na kojem su prvi književni tekstovi pisani u XVI veku“ [Unbegaun 1995, 16].
U okviru Zapadne grane južnoslovenskog jezika postojala su u Vukovo doba kao i danas tri narečja: 1) štokavsko, kojim se govorilo u Slavoniji, Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, Vojnoj krajini, Sremu, Bačkoj, Banatu i Srbiji, 2) kajkavsko, kojim je govorilo stanovnistvo Kranjske i Severozapadne Hrvatske (Zagrebačke, Križevačke i Varaždinske županije ili po Vuku „varmeđe“), i 3) čakavsko, koje je bilo u upotrebi na prostorima Istre, na Kvarnerskim ostrvima i jednog dela severne Dalmacije sa obližnjim jadranskim ostrvima.[4] U okviru štokavske dijalekatske grupe (narečja) postojale su kao i danas tri dijalektske podgrupe: I) ikavski, II) ekavski i III) ijekavski (jekavski). Ova tri izgovora štokavskog narečja nisu imala (a i danas nemaju) jasno omeđane granice upotrebe među Južnim Slovenima ali se može konstatovati da se ekavski izgovor upotrebljava(o) u većem delu Srbije, ijekavski u Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori i Hrvatskoj gde se takođe govori(lo) i ikavskim izgovorom.[5] Reka Neretva je predstavljala demarkacionu liniju između zapadnohercegovačkog ikavskog i istočnohercegovačko-dubrovačkog ijekavskog. Rimo-katolički Srbin iz Dubrovnika, slavista i profesor, Milan Rešetar (1860. g.-1942. g.) je tvrdio u svom članku Die Čakavština un deren einstige und jetzige Grenzen, Archiv für slawische Philologie, XIII, 1891. g., da „Čakavština nije nikada dopirala do Dubrovnika, i ovaj grad je od početka bio štokavski“ [Rešetar 1891, 383]. Rešetarova teza je bila da su Dubrovnik i njegovo zaleđe do reke Neretve, tj. Istočna Hercegovina, oduvek bili naseljeni samo Srbima jer se na ovoj teritoriji govorilo štokavskim ijekavskim dok se nacionalna teritorija Hrvata svodila na teritoriju zapadno od reke Neretve gde se govorilo čakavskim i ikavskim. B. Brborić napominje da se u dubrovačkom arhivu mogu naći na desetine dokumenata na latinskom jeziku u kojima se dubrovački jezik nazivao lingua serviana ali nikada kao lingua croata. Isti autor napominje da je u Dubrovniku vekovima postojala „nekakva“ svest da Dubrovčani pripadaju Srbima i govore srpskim jezikom, dok među Dubrovčanima nema hrvatske etno-jezičke svesti pre druge polovine XIX veka [Brborić 2001, 43-44, 68], tj. pre nego što je Dubrovnik postao deo rimo-katoličke Habsburške Monarhije i pre nego što se počelo sa smišljenom kroatizacijom Dubrovčana. Milan Rešetar je takođe bio mišljenja da su štokavski ikavci u stvari bili bivši Hrvati čakavci koji su primivši štokavštinu uneli u nju čakavske elemente. Vuk Stefanović Karadžić je delio ovo mišljenje u svom članku Srbi i Hrvati iz 1861. g. gde kaže: „…Ikavci…za koje ja mislim da su negda bili Čakavci pak se posrbili poslije kad su Srbi iz Bosne i Hercegovine bježeći od Turaka navalili u njihove krajeve…“ Ipak, Vuk je izneo još jednu teoriju o etnogenezi ikavaca i to u članku Srbi svi i svuda u fusnoti 15 gde kaže: „Gdjekoji naši ljudi misle i govore da su braću našu zakona Rimskoga (rimo-katoličke Srbe, tj. štokavce, primedba V. B. S.) na ovo izgovaranje i nagovorili i natjerali njihovi sveštenici, da bi ih od nas (pravoslavne Srbe, tj. štokavce, primedba V. B. S.) bolje odvojili. Ovo će slabo ko za istinu primiti; ali svatko mora priznati da su potomci mnogijeh našijeh ljudi koji su zakon Rimski primili, navalice ostavili pređašnji svoj govor i primili ovaj da bi se od pređašnje braće svoje još više razlikovali a među novu još lakše umiješali“.
Jedan od najvećih protivnika gorespomenutog Rešetarovog mišljenja je bio njegov tast, vodeći hrvatski filolog Vatroslav Jagić koji je u članku Nekoliko napomena povodom rasprave M. Rešetara o čakavštini, štampanog u Archiv für slawische Philologie, XIII, 1891. g., tvrdio da se ne može dokazati da je Dubrovnik bio oduvek štokavski. Po njemu: „Načelna se pogreška krije u krivo postavljenim premisama, kao da kod Srba i Hrvata imamo posla sa dva, i baš samo sa dva strogo razlučena narečja (ili čak jezika!), od kojih je jedan od početka pa do danas bio i zvao se štokavski, a drugi isto tako od početka pa do danas čakavski“. Stoga je Jagić na istom mestu zaključio da „…ovaj biser (Dubrovnik, primedba V. B. S.) pripada jednako jednima i drugima (Srbima i Hrvatima, primedba V. B. S.)“ [Jagić 1891]. Faktički je Jagić bio protiv teze da je reka Neretva predstavljala od vajkada demarkacionu liniju između srpskog i hrvatskog jezika i naroda po kojoj je Zapadna Hercegovina hrvatska u kojoj se govori ikavski, a Istočna Hercegovina srpska u kojoj se govori ijekavski.
U svojoj reformi srpskog književnog jezika Vuk se rukovodio idejom da nacionalni književni jezik mora biti zasnovan na narodnom govornom jeziku prema devizi „piši kao što govoriš“. Jedna od osnovnih ideja koja se krila iza ove devize i Vukove reforme bila je ideja o duhovnoj integraciji čitavog srpskog naroda, ideja koju je prvi put postavio Srbin Dositej Obradović (1738. g.-1811. g.) pred kraj XVIII veka. Dositej je u svom „Pismu Haralampiju“, tekstu koji je deo njegovog autobiografskog dela Život i priključenija jasno stavio do znanja da je glavni razlog zašto se opredelio da piše na narodnom jeziku sledeći: „Moja će knjiga napisana biti čisto srpski, kako god i ovo moje pismo, da je mogu razumeti svi srpski sinovi i kćeri, od Crne Gore do Smedereva i do Banata…Ko ne zna da žitelji črnogorski, hercegovski, bosanski, servijski, horvatski (kromje muža), slavonijski, sremski, bački i banatski (osim Vlaha) jednim jezikom govore?…zakon i vera mogu se promeniti, a rod i jezik nikada…Za sav dakle srpski rod ja ću prevoditi slavnih i premudrih ljudi misli i sovjete, želeći da se svi polzuju…ja ću pisati za um, za srce i za naravi človečeske, za braću Srblje, kojega su god oni zakona i vere“ [Obradović 1975]. Jasno je da Dositej i pre Vuka i pre ostalih slavista razlikuje narode ne po veri već po jeziku.
Susret u Beču i poznanstvo Vukovo sa Slovencem Jernejem Kopitarom (1780. g.-1844. g.) je presudno uticao na ovog prvog da otpočne sa reformom srpskog književnog jezika. Zanimljiv je stav nekih srpskih istoričara i filologa da je Kopitar podstičući Vuka na ovaj korak imao skrivene političke ciljeve. Naime, prema ovim istraživačima, Kopitar se kao austroslavista borio da uključi što veći broj Slovena u okvire Habsburške Monarhije. Da bi pridobio Srbe za taj svoj politički cilj primenio je strategiju odvajanja Srba od Rusa a to se po njemu moglo najbolje sprovesti ako Srbi odbace posrbljen ruskoslovenski jezik kao svoj književni jezik i počnu pisati svojim narodnim jezikom [Milosavljević 1997, 25-26]. Vuk je prihvatio ovu Kopitarovu ideju o srpskom govornom (narodnom) jeziku kao srpskom nacionalnom književnom jeziku.
Vuk Stefanović Karadžić je reformišući, tj. faktički stvarajući, srpski književni jezik u prvoj polovini XIX veka uzeo ijekavski izgovor štokavskog narečja centralnih i istočnih delova Hercegovine za njegovu formu. Vuk je odlučivši se za narodni govorni jezik kao književni jezik Srba u početku smatrao da svako treba da piše onim izgovorom koji mu je bio maternji, tj. ekavci ekavicom, ijekavci ijekavicom i ikavci ikavicom. Međutim, ubrzo je ustanovio da ovakvo rešenje ne dovodi do faktičkog duhovnog ujedinjenja Srba pa se konačno opredelio za štokavsku ijekavicu. Razlog za ovakav izbor je bio trojak: prvo, ovim izgovorom su mu pevane narodne junačke pesme koje je Vuk sakupljao; drugo, Vuk je smatrao da je hercegovački izgovor štokavskog narečja najčistiji odnosno najbliži pravom narodnom jeziku; i treće, ovim izgovorom se govorilo u njegovom rodnom Tršiću u Zapadnoj Srbiji koja je bila naseljena upravo imigrantima sa prostora Istočne Hercegovine. On je u stvari izabrao izgovor svog rodnog kraja [Ivić 1997, 38][6], odnosno dijalekat i izgovor njegovih hercegovačkih predaka iz Drobnjaka.[7] U Vukovoj tzv. Primjetbi koja je deo njegove Pismenice srpskoga jezika, Beč, 1814. g., izvršena je podela srpskog jezika, tj. štokavštine, na tri „narečja“: 1) hercegovačko, 2) sremsko, i 3) slavonsko [Sabrana dela Vuka St. Karadžića 1968, 112]. Podela je izvedena na osnovu kriterijuma zamene glasa „jat“. Vuk je u Predgovoru Srpskog rječnika, Beč, 1818. g., ova tri izgovora nazvao kao 1) ercegovačko, 2) sremsko, i 3) resavsko, dok je u Bečkom književnom dogovoru iz 1850. g. spominjao 1) južno, 2) istočno, i 3) zapadno narečje. Smatram da se u sva tri gore navedena slučaja radi o ijekavskom, ekavskom i ikavskom izgovoru štokavštine a ne o čakavskom, štokavskom i kajkavskom narečju „srpskohrvatskog“ jezika. Dakle, Vuk je hercegovački, tj. ijekavski, izgovor nazivao i „južno narečje“. Treba napomenuti i to da je ijekavskim izgovorom napisan najveći deo slavne dubrovačke književnosti koja je kao „zajednička“ Srbima i Hrvatima kasnije od strane jugoslovenskih integralista predstavljana kao kamen temeljac njihovom jezičkom, kulturnom i na kraju političkom ujedinjenju. Ova činjenica je takođe poslužila mnogim srpskim i hrvatskim pro-jugoslovenski orijentisanim intelektualcima da se zalažu za stvaranje jednog jedinstvenog „jugoslovenskog“, odnosno „pan-južnoslovenskog“ jezika, koji bi poslužio kao osnova za jugoslovensko [Stokes 1974] ili čak šta više i južnoslovensko (sa Bugarima) ujedinjenje po primeru Italijana (1859. g.-1870. g.) i Nemaca (1866. g.-1871. g.) kojima je upravo zajednički jezik pružio osnovu za političko ujedinjenje u okviru zajedničke nacionalne države [Abrams 1953, 303; Jelavich, Jelavich 1993, 128-141, 170-207, 235-284; Stavrianos 1958, 425-467, 513-545]. Jedan od takvih „jugoslovenskih integralista“ je bio znameniti srpski filolog i predsednik Srpske akademije Aleksandar Belić (1876. g.-1960 g.). On je naime u dva maha 1935. g. i 1947. g. pogrešno interpretirao Vukove radove: Pismenica srpskog jezika, Srpski rječnik i pre svega Srbi svi i svuda kao dela kojima se dokazuje da je Vuk bio „ujedinilac Srba i Hrvata“ u narodnom jeziku [Belić 1935; Belić 1947]. U oba ova slučaja, 1935. g. i 1947. g., zvanična državna politika je bila na liniji bratstva i jedinstva Srba i Hrvata, tj. integralnog jugoslovenstva. Ovu politiku je Belić dosledno sledio što je konačno dovelo do potpisivanja Novosadskog dogovora 1954. g. o zajedničkom jeziku Srba i Hrvata koji je zvanično nazvan srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski. Belić je u potpisivanju ovog dogovora igrao ključnu ulogu. Jasno je da je ovakvo rešenje u potpunosti odstupalo od osnovnih Vukovih stavova jer je on pravio jasnu razliku između srpskog i hrvatskog jezika i smatrao istovremeno da su i ćirilička i latinička „bukvica“ pisma kojima su pisali Srbi [videti Vukov rad „Alphabeti serborum“ u Karadžić 1818]. Međutim, iz duha Novosadskog sporazuma se da lako zaključiti da se ćirilica smatrala srpskim a latinica hrvatskim pismom. Ipak, ono što je bitno istaći je to da je Vuk bio posve siguran da religiju ne treba uzimati kao primarni kriterijum nacionalnog određenja [Karadžić 1849, 30].[8]
Treba zaključiti da Vuk nije birao srpski književni jezik između kajkavskog, čakavskog i štokavskog dijalekta već između ijekavskog, ikavskog i ekavskog izgovora „srpskog“ štokavskog narečja. Ipak, mnogi filolozi i nefilolozi su bili kivni na Vuka zbog njegovog izbora štokavske ijekavice za srpski književni jezik smatrajući da je bilo bolje da je izabrao štokavsku ekavicu. To bi praktično značilo da je trebao da favorizuje jezik Srba iz Južne Ugarske, odnosno jezik Srba iz većeg dela novostvorene Kneževine Srbije gde je ekavica preovladavala. Njihovi argumenti su imali dva rezona. Prvo, Dositej, kao prvi ujedinitelj Srba na lingvističkim osnovama, je pisao ekavicom. Drugo, ekavci su bili najobrazovaniji, najkulturniji i najbogatiji deo srpskog naroda. Iako ovakvo rezonovanje ima jaku osnovu treba istaći da bi u slučaju prihvatanja „Dositejevog rešenja“ (tj. da su Srbi prihvatili štokavsku ekavicu za svoj nacionalni književni jezik) srpska književna baština bi se u tom slučaju ograničila na samo one predele naseljene Srpstvom u kojima se govorilo ekavskim. Vuk je faktički svojim izborom ijekavice „prešao Drinu“ i na veoma konkretan način sačuvao celovitost Srpstva što se dokazalo time da su srpski romantičari prihvatili za književni jezik kako Dositejevu ekavicu tako i Vukovu ijekavicu. Na primer, Branko Radičević je pisao ekavicom a Đuro Daničić ijekavicom. Jednostavno rečeno, Vuk je svojom jezičkom reformom i radom na prikupljanju srpske usmene narodne književnosti i njenom publikovanju uspeo da uključi i „prekodrinske ili zapadne Srbe“ u jedinstveni korpus srpskog nacionalnog bića. Ipak je isto tako činjenica da je prihvatanjem Vukove reforme književnog jezika Srba ruski uticaj među Srbima znatno opao a austrijski se povećao. Upravo iz bojazni da će se to i dogoditi karlovački mitropolit Stevan Stratimirović je bio ogorčeni protivnik Vukove reforme insistirajući da slavenoserpski jezik i dalje bude Srbima književni jezik. Faktički tek sa smrću karlovačkog mitropolita 1835. g. Vukova reforma je počela da odnosi pobedu.
Sigurno je najveća „nacionalna“ zasluga Vuka Stefanovića Karadžića bila ta da je on postavio osnovu za jezičko i kulturno okupljanje Srba u jednu jedinstvenu nacionalnu celinu. To se može jasno videti na primeru Milana Rešetara koji je pišući o Dubrovniku i njegovom govoru tvrdio da su etnički Srbi živeli u Dubrovniku i da im je jezik bio srpski ali se nisu izjašnjavali da pripadaju Srbima iz prostog razloga što oni nikada nisu bili uključeni u srpsku državu jer je Dubrovnik oduvek uspevao da sačuva svoju nezavisnost. Drugim rečima, Dubrovčani su vezivali pojam Srpstva samo sa stanovnicima srpske države kojoj nikada nisu pripadali pa se stoga i nisu osećali Srbima (tj. stanovnicima države Srbije). Ipak, oni su to prema Rešetaru, koji je uostalom i bio Srbin iz Dubrovnika, oduvek bili jer im je jezik bio srpski. Bez obzira što su se Dubrovčani osećali da su nešto posebno u odnosu na Srbe to nikako ne znači da su bili Hrvati.[9] Može se steći utisak da je Rešetarov stav bio da Dubrovnik i njegovo duhovno blago netreba deliti između Srba i Hrvata, ali ako se to mora učiniti onda Dubrovnik pripada sigurno Srbima a ne Hrvatima i to prevashodno na osnovu jezika.[10]
Bitno je naglasiti da je gore spomenuto ujedinjenje Italijana i Nemaca na lingvističkim osnovama bilo relativno lakše nego ujedinjenje Jugoslovena ili pak Južnoslovena prema istom principu. Razlog je bio taj što su Italijani lako došli do jednog „italijanskog“ književnog jezika kao što su i Nemci to isto uradili sa „nemačkim“ književnim jezikom dok se to ne može reći za Slovene na Balkanu jer u praksi nije postojao jedan jedinstveni južnoslovenski književni jezik. Italijani su se u XIX veku identifikovali kao Italijani onda kada su se italijanski intelektualci sporazumeli da standardizuju italijanski književni jezik na osnovama severnoitalijanskog dijalekta kojim se govorilo u Toskani i kojim je napisana klasična renesansna književnost Firence. Nakon toga je državna birokratija Italije svim sredstvima podržala ovu standardizaciju italijanskog jezika što je omogućilo da ona ubrzo postane opšteprihvaćenom ali i ozakonjenom.
Nacionalizmi iz XIX veka su širom Evrope, pa tako i na Balkanskom poluostrvu, bili neraskidivo povezani sa pitanjem jezika kao nacionalnog identifikatora. U to vreme je jezik smatran neophodnom komponentom nacionalnog bića [Anderson 1983, 123; Banac 1993, 70-115]. Neosporno je da je u to vreme većina nacionalnih pokreta na prostorima Istočne, Centralne i Jugoistočne Evrope kao svoj prvi zadatak nacionalnog preporoda postavila pred sobom kodifikaciju nacionalnog jezika kao neophodnog koraka ka budućoj nacionalnoj unifikaciji. Južnoslovenska nacionalna inteligencija iz XIX veka je smatrala da je kodifikacija nacionalnih jezika jedan prirodan, organski i neizbežan proces. Shodno takvom verovanju, kodifikacija jezika je među Južnim Slovenima najčešće sprovođena krajnje svesno i to uglavnom od strane male grupe književnika koji su po obrazovanju bili lingvisti. Kodifikacija jezika koju su oni izvršili na osnovama „narodnog jezika“ je zatim sa njihove strane bila prosto nametnuta širokim narodnim slojevima putem propagande i narodnog obrazovanja.
Ubeđenje evropskih intelektualaca iz XIX veka da je lingvističko ujedinjenje nacije conditio sine qua non njenom kulturnom, ekonomskom i pre svega političkom ujedinjenju bilo je širokogrudo prihvaćeno od strane malobrojne nacionalne inteligencije Južnih Slovena. Ovo ubeđenje je imalo dvostruke posledice za razvitak južnoslovenskih nacionalizama u XIX veku [Tomšič 1956; Tkalčić 1919; Novak 1930]. Kao prvo, došlo je do niza jezičkih reformi u nameri da se južnoslovenski književni jezici kodifikuju, modernizuju ali i približe jedan drugom. To je bio tipičan primer sa hrvatskim i srpskim jezikom s tim što je „približavanje“ ova dva jezika u vizijama jugoslovenskih ideologa imalo za cilj njihovu simbiozu koja bi poslužila kao čvrsta osnova kasnijem hrvatsko-srpskom političkom ujedinjenju, pa i ujedinjenju svih Južnih Slovena. Kao drugo, došlo je do stvaranja normi ili kriterijuma nacionalne identifikacije pri kojoj je jezik prihvaćen kao glavni identifikacioni element nacionalnog prepoznavanja i svrstavanja. Među svim Južnim Slovenima Vuk Stefanović Karadžić je bio prvi koji je izvršio kako „standardizaciju“ svog nacionalnog srpskog jezika (i faktički hrvatskog iako mu to nije bila namera), tj. stvorio novi književni jezik Srba (i faktički Hrvata jer su njegovu reformu srpskog književnog jezika prihvatile vođe hrvatskog nacionalnog preporoda) na osnovama narodnog govornog jezika srpskog seljaka po principu „piši kao što govoriš“. Ujedno je i postavio osnove lingvističkog nacionalizma stvorivši lingvistički model nacionalne identifikacije Srba.[11]
Napomene:
[1] U pojedinim slučajevima klasni i profesionalni interesi su imali odlučujući uticaj na političko odlučivanje, a na štetu nacionalnih interesa. Tako je na primer 1827. g. Hrvatski sabor zaključio da se u školama uči mađarski jezik kao obavezni predmet, jer su osiromašeni hrvatsko-slavonski plemići očekivali da će na taj način lakše dobiti neku od dobro plaćenih državnih službi.
[2] Idejne osnove modernog nacionalizma sa svim premisama kulta onog što je nacionalno južnoslovenski ideolozi su preuzeli od svojih nemačkih kolega a pre svega od nemačkog teoretičara Johana Gotfrida Herdera (Johann Gottfried von Herder) koji je odigrao ključnu ulogu u kreiranju savremenog nemačkog nacionalizma.
[3] Ovaj Jagićev rad se može naći u: Jagić V., Izabrani kraći spisi, Zagreb, 1948, s. 19-98.
[4] Sva tri dijalekta su svoja imena dobila prema nazivu za upitnu zamenicu „šta“; u štokavskom „što/šta“, u kajkavskom „kaj“ i u čakavskom „ča“. Prema jednoj od dijalektoloških karata „srpskohrvatskog jezika“ taj jezik sa svojim narečjima i dijalektima je u Vukovo vreme teritorijalno bio rasprostranjen na sledeći način. Prvo, sastojao se od 1) čakavskog narečja, 2) kajkavskog narečja, 3) štokavskog narečja, i 4) torlačke dijalekatske grupe. Drugo, teritorijalna raspodeljenost ovih narečja bi bila ovakva: 1) Čakavskim narečjem se govorilo u oblastima grada Rijeke, Novog, reka Raše i Mirne u Istri, ostrvima Krku, Cresu, Rabu, Pagu, Ugljanu, Dugom Otoku, Kornatu, Čiovu, Drveniku, Šolti, Braču, Hvaru, Korčuli, Lastovu, u zapadnom delu poluostrva Pelješac, oko Trogira, Splita, Poljica, Ogulina, Modruša, Otočca, Senja, većem delu Žumberka i južno od Bojanaca. 2) Kajkavskim narečjem se govorilo u delu Centralne Istre, Gorskom kotaru, okolini Karlovca, Zagreba, Križevaca, Petrinje, Krapine, Koprivnice, Čazme, u Međumurju i Prigorju. 3) Štokavsko narečje se sastojalo iz sledećih dijalekata: a) istočnohercegovački (ijekavski nove akcentuacije) kojim se govorilo u Istočnoj Hercegovini, istočnom delu poluostrva Pelješac, Severozapadnoj Crnoj Gori, Zapadnom Sandžaku, Centralnoj Baranji, u delu Zapadne Srbije (oko Užica, Čačka, Kosjerića, Tršića i u Azbukovici), u Istočnoj Bosni (oko Fojnice, Kreševa, Sarajeva, Vareša, Tuzle), u Severnoj Bosni (oko Ozrena, Maglaja, Trebave, Bosanskog Broda, Bosanske Kostajnice) u najvećem delu Zapadne Bosne, u Hrvatskoj na prostorima Banije, Krbave, Gackog polja, i u Zapadnoj i Centralnoj Slavoniji oko Osijeka, Bjelovara, Virovitice, Papuka; b) zetsko-lovćenski dijalekt (ijekavski stare akcentuacije) kojim se govorilo na Crnogorskom primorju, u Jugoistočnoj Crnoj Gori, Istočnom Sandžaku i na istočnim obalama Bokokotorskog zaliva; c) šumadijsko-vojvođanski dijalekt (ekavski) govoren u Južnoj i Centralnoj Bačkoj, Severnom i Centralnom Banatu, Sremu, Zapadnoj Šumadiji i Severozapadnoj užoj Srbiji oko Valjeva, Šapca kao i u Pocerini i Mačvi. Ovim dijalektom se govorilo i u delu rumunskog Banata od Temišvara do Dunava i u rumunskom Pomorišju; d) kosovsko-resavski dijalekt (ekavski) koji je govoren u Metohiji, Severnom Kosovu, oko Kopaonika, od Ibra do Kraljeva i Kruševca, u dolini Velike Morave, Levaču, Centralnoj i Severnoj Šumadiji, oko Resave, Mlave, Homolja, Timočke krajine i u Jugoistočnom Banatu u okolini Vršca i Bele Crkve; e) govori sa nezamenjenim „jatom“ kojima se govorilo u Banatskoj Crnoj Gori u Rumuniji i banatskom Karaševu u Rumuniji (južnoslovenski Karaševci ili Krašovani su se doselili u kasnom srednjem veku iz Istočne Srbije u oblast Karaševo u rumunskom Banatu. U narednim vekovima su se pokatoličili i pod dejstvom propagande rimo-katoličkog sveštenstva slatog iz Hrvatske postali su Hrvati po osećanju. Oni su dobar primer potvrde pravila da rimo-katolički etnički Srbi vremenom postaju nacionalni Hrvati); f) mlađi ikavski dijalekt govoren u Zapadnoj Hercegovini od Mostara do iza Livna, u Centralnoj Bosni oko Jajca, gornjeg Vrbasa, Lašve, u Centralnoj i Severnoj Dalmaciji od Neretve do Novog uključujući okolinu Šibenika, Zadra i oblasti Biokova, Podgorja, Zapadne Like i okolinu Liča, u Severnoj Bačkoj, kao i u delovima Severne i Zapadne Bosne (oko Bihaća, Banja Luke i Dervente); g) istarski ikavski dijalekt govoren u zapadnom delu Istre od reke Raše do reke Mirne uključujući čitavu obalu Istre sa gradovima Pulom, Rovinjem, Porečom ali se u Peroji govorilo kajkavskim; i h) slavonski dijalekt kojim se govorilo u Južnoj Slavoniji (oko Slavonskog Broda, srednjeg i donjeg toka reke Orljave, Đakova, Vinkovaca, Orašja), u Severnoj Slavoniji oko Črnkovaca i Šaptinovaca i u Zapadnoj Bačkoj i jednom delu Baranje. 4) Torlačka dijalekatska grupa se sastojala od govornika koji su živeli na prostorima Centralnog i Južnog Kosova, čitave doline Južne Morave i od Niša do Stare Planine.
[5] Hrvatskom političkom rukovodiocu Vladimiru Bakariću, jednom od najbližih Titovih saradnika, je činjenica da „Crnogorci“ govore i pišu ijekavskim izgovorom isto kao i „Bosanci“ a Srbi ekavskim poslužila da 1978. g. proklamuje da književni jezik Srba nije isti sa književnim jezikom „Bosanaca“ i „Crnogoraca“. To znači da „Bosanci“ i „Crnogorci“ nisu isto što i Srbi. Upravo su hrvatski politički vrh i hrvatski lingvisti lansirali teoriju o „crnogorskom jeziku“ [Bakarić 1978, 337-338]. Postojanje posebne etnolingvističke „bosanske“ nacije je faktički proklamovano izdavanjem Pravopisa bosanskog jezika [Halilović 1996]. Takođe, objavljen je i Pravopis crnogorskog jezika 1997. g. [Nikčević 1997]. Današnji crnogorski lingvistički nacionalisti čak tvrde da je u XIX veku maternji jezik Crnogoraca postao osnovom standardnog jezika Srba, Hrvata i Bosanaca. Po njihovoj definiciji „crnogorskog jezika“ to je jezik crnogorskog naroda kojim Crnogorci imenuju svoj deo štokavštine kojom takođe govore Srbi, Hrvati i Bošnjaci. Konačno, pošto narod, nacija i država ne mogu postojati bez svog posebnog jezika stoga, prema crnogorskim nacionalistima, Crnogorci moraju imati i svoj sopstveni jezik. Drugim rečima, ukoliko nema crnogorskog jezika nema ni crnogorskog naroda, nacije niti crnogorske države [Nikčević 1997]. Stoga se prema zagovornicima posebnog crnogorskog jezika svi toponimi u Crnoj Gori sa atributom srpski ne dovode u vezu sa Srbima već sa srpom. Međutim treba reći da su dva najveća državnika i pesnika iz Crne Gore-vladika Petar Petrović Njegoš i kralj Nikola I Petrović Njegoš-nedvosmisleno isticali da su Srbi i da govore srpskim jezikom.
[6] Milka Ivić takođe piše o značajnoj ulozi V. S. Karadžića u normiranju ekavske varijante srpskog književnog jezika [Ivić 1997, 73-79].
[7] Ipak, ispostavilo se da je „uz istočni govor ostala većina srpskih pisaca, te se za njega može reći da danas preovlađuje u srpskoj književnosti“ [Кулаковский 1882, 201].
[8] O problematici Vukovog lingvističkog nacionalizma videti ukratko u [Simić 1991, 75-92].
[9] O ovoj problematici videti u Rešetar M., Pregled razvitka dubrovačke lirike što je predgovor njegovoj Antologiji dubrovačke lirike, Beograd, 1894.
[10] Videti takođe o ovom problemu i Rešetarovu pristupnu besedu Srpskoj kraljevskoj akademiji 1940. g. pod naslovom Najstariji dubrovački govor. Ovu besedu je akademicima u Rešetarovom odsustvu pročitao tadašnji predsednik Akademije – Aleksandar Belić.
[11] Stojan Novaković, istaknuti srpski istoričar i filolog, je o pitanju standardizacije književnog jezika pisao: „Jedan dijalekt, ako imade sreću da se izradi kao književni jezik, obično potčinjava sebi sve sitne dijelekte u okolo, dokle god idu opšti osnovi onoga narodnog jezika, ili dokle god mu se ostali srodni dijalekti iz okoline mogu lako pilagoditi“ [Novaković 1888, 41].
____________________________________________
Владислав Б. Сотировић
Оснивач и уредник онлајн магазина
Serbian Patriotic Front
… [Trackback]
[…] Read More here to that Topic: novinar.de/2010/02/22/srbi-i-srpski-jezik.html […]