Вести

Mogući raskol u telu Srpske pravoslavne crkve pojavio se 2008. godine povodom Ustava SPC za Severnu i Južnu Ameriku, kojim se formalno-pravno odvaja američki deo naše Crkve

Piše Kosta Čavoški, „PEČAT“
+++

Velike nevolje obično imaju na svom početku male povode, čiji značaj i dalekosežnost retko ko može blagovremeno da uoči, kao što iz male pukotine vremenom, ako se ne preduzmu odgovarajuće mere predohrane, može da nastane velika i duboka raselina. Upravo takav nagoveštaj novih muka, a možda i raskola u telu naše Bogom dane Srpske pravoslavne crkve pojavio se 2008. godine. Reč je o Ustavu Srpske pravoslavne crkve u Severnoj i Južnoj Americi sa sprovedenim odredbama, koji je obnarodovao njen četvoročlani Episkopski savet u nameri da predstavlja njen konstitutivni akt.

NAZIV KONSTITUTIVNOG AKTA

Ono što najpre izaziva podozrenje to je sam naziv ovog konstitutivnog akta. U Srpskoj pravoslavnoj crkvi od 1931. godine reč „ustav“ u savremenom značenju tog izraza isključivo se koristi za oznaku konstitutivnog akta Srpske pravoslavne crkve kao nerazlučive celine i njime se izražava Bogom dana punoća srpskog pravoslavnog naroda. Ranije u srednjem veku reč ustav u crkvenoj terminologiji imala je unekoliko šire i neodređenije značenje. Prvobitno se koristila za oznaku prototipa, to jest uzora manastirskih tipika (konstitutivnih akata), pa se u tom smislu govorilo o studitskom (carigradskom) i jerusalimskom ustavu. Potom je značenje reči „ustav“ prošireno, pa se i za mnoge druge manastirske konstitutivne akte govorilo da su ustavi. U tom smislu izrazi tipik (tipikon) i ustav korišćeni su kao sinonimi.

Do bitnog sužavanja značenja izraza „ustav“ došlo je u nas tridesetih godina devetnaestog veka kada je ta reč ušla u svetovni pravnički jezik. Do tada su Srbi za reč „ustav“ koristili izraz „konštitucija“, da bi početkom tridesetih godina uoči donošenja našeg prvog Sretenjskog ustava od 1835. godine ta reč počela da se koristi za oznaku konstitutivnog akta države. Tako smo, za razliku od Rusa, umesto latinske, odnosno romanske dobili svoju reč za oznaku osnovnog akta države.

U samoj Crkvi, zbog rasutosti njenih mitropolija i eparhija, odnosno srpskog pravoslavnog naroda, u okvirima različitih država (Srbije, Austrije, odnosno od 1867. Austro-Ugarske, Crne Gore i Turske), njen jedinstveni konstitutivni akt nije se mogao doneti, pa se nije ni postavljalo pitanje njegovog naziva. No, kada se po okončanju Prvog svetskog rata i uspostavljanju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca srpski pravoslavni narod posle tolikih vekova iznova našao u jednoj državi, ujedinjena je i vascela Srpska pravoslavna crkva, zahvaljujući sabornom umu i odluci ondašnjih episkopa pokrajinskih crkava nekadašnje Pećke Patrijaršije (ukinute godine), Tomosu Carigradske patrijaršije o obnavljanju autokefalnosti (1922. ne), kao i nastojanju i potvrdi od strane Kralja Aleksandra Prvog. Završni čin tog sabiranja bilo je donošenje Ustava Srpske pravoslavne crkve 1931. godine pod Patrijarhom Varnavom, a uz izuzetno zalaganje Mitropolita i potonjeg Patrijarha Gavrila Dožića.

Od tada, a trebalo bi to da bude i za svagda, reč „ustav“ se isključivo koristila za jedan jedini konstitutivi akt Srpske pravoslavne crkve kao nerazlučive celine. Otuda u važećem Ustavu Srpske pravoslavne crkve nema ni pomena o tome da bi neka eparhija ili više eparhija u jednoj državi mogle da se vlastitim ustavom konstituišu kao posebna izdvojena celina i pravno lice.

ČEMU POSEBAN USTAV SPC U AMERICI

U tom pogledu član 5 Ustava Srpske pravoslavne crkve je izričit. Pravna lica jedino mogu biti: „Patrijaršija, eparhije, crkvene opštine, manastiri, zadužbine, samostalne ustanove ili takvi fondovi i prema crkvenoj nameni, pojedini hramovi“. Iz ovoga sledi da dve, tri, četiri ili pet eparhija ne mogu obrazovati celinu koja bi imala pravni subjektivitet, to jest status pravnog lica i svoj konstitutivni akt. Još manje bi bilo dopušteno da se unutar Srpske pravoslavne crkve konstituiše nova Crkva, pa makar to bila i Srpska pravoslavna crkva u Severnoj i Južnoj Americi. Jer, kao što se u Srbiji ne sme stvarati država u državi, što se u ovom času pokušava sa nekakvom državnošću Vojvodine, tako se i u okviru Srpske pravoslavne crkve ni po koju cenu ne sme stvarati nova Srpska Crkva.

Da bi se bolje shvatilo do čega bi to moglo dovesti uzećemo, kao hipotetički, primer Crne Gore, Republike Srpske i Hrvatske. Šta bi, recimo, dogodilo kada bi tri episkopa u Crnoj Gori, odnosno pet episkopa u Republici Srpskoj od svojih eparhija konstituisali – ne daj Bože! – Srpsku pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori, odnosno Srpsku pravoslavnu crkvu u Bosni i Hercegovini. Tada bi i poslednji srpski pastir odmah shvatio da je ne samo reč o crkvenom raskolu, ugrožavanju kanonskog jedinstva svepravoslavno priznate Srpske Crkve, nego i o razbijanju srpskog pravoslavnog naroda. U Hrvatskoj to, nažalost, nije bila samo hipotetička mogućnost, nego i stvarnost pod Antom Pavelićem, kada je konstitutivna nekakva Hrvatska pravoslavna crkva sa Hermogenom kao poglavarem.

Ni na pamet nam ne pada da tvorcima Ustava Srpske pravoslavne crkve u Severnoj i Južnoj Americi pripisujemo nečasne, a kamoli neke opakije i dalekosežnije namere. Verujemo da je po sredi puka nesmotrenost, a možda i mala nepromišljenost. No, kako naši arhijereji, klirici i mirjani u SAD i Kanadi veoma dobro poznaju tamošnji precedentni pravni sistem, valja ih ipak opomenuti da bi konstituisanje posebne Crkve za Severnu i Južnu Ameriku mogao biti neugodan, pa i opasan presedan za Zapadnu Evropu i Australiju; o Hrvatskoj, Republici Srpskoj i Crnoj Gori i da ne govorimo.

NESPORAZUMI OKO AUTONOMIJE

Članom 3 stavom 2 Ustava Srpske pravoslavne crkve u Severnoj i Južnoj Americi utvrđuje se da „Srpska pravoslavna patrijaršija priznaje administrativnu autonomiju“ ovoj Crkvi „u svim pitanjima koja se tiču upravljanja spoljašnjim poslovima: vlasništva, kontrole, posedovanja, rukovođenja i upravljanja pokretnom i nepokretnom imovinom eparhija, manastira, crkveno-školskih opština i drugih organa Srpske Pravoslavne Crkve u Severnoj i Južnoj Americi“. Ovo je zaista pravnički nevešta i neumesna odredba, jer se njome, kao nižim aktom, utvrđuje akt priznanja koji je jedino mogao doneti viši organ; kao kad bi se Statutom Vojvodine utvrđivalo ono što jedino može da se učini Ustavom – da Srbija Vojvodini priznaje autonomiju. Ni sam izraz autonomija nije najpogodniji, jer on potiče od grčke reči autonomos (sam sebi zakonodavac), dok se ovde nema na umu zakonodavna autonomija nego administrativna samouprava.

No, ako se ostave po strani ova pravnička zakeranja, odmah se postavlja pitanje zašto bi administrativna samouprava naših eparhija u Severnoj Americi mogla biti razlog za konstituisanje posebne Crkve i donošenje njenog Ustava. Bilo je dovoljno da se prouče članovi 141 i 153 Ustava SPC, pa da se ustanovi da svaka eparhija putem svog saveta i upravnog odbora samostalno upravlja svojom celokupnom pokretnom i nepokretnom imovinom, bez ikakvog uplitanja Patrijaršije.

SPORNE CRKVENE VLASTI

Ono što, međutim, izaziva velike nedoumice i što bi moglo biti izvor grdnih nevolja u budućnosti jeste član 7 stav 4 Ustava SPC u Severnoj i Južnoj Americi, kojim se, pored ostalih, utvrđuju sledeće crkveno-jerarhijske upravne vlasti ove Crkve:

„(1) Sveti Arhijerejski Sabor;

(2) Sveti Arhijerejski Sinod;

(3) Episkopski savet;…“

Kako se u daljem tekstu (član 13) određuje nadležnost samo Episkopskog saveta, odmah se postavlja pitanje zašto su uopšte navedeni Sveti arhijerejski sabor i Sveti arhijerejski sinod. Moguće je da se imala na umu vrhovna vlast cele Srpske pravoslavne crkve, što baš nije logično, jer se aktom dela te Crkve ne mogu određivati organi cele Crkve. Druga je mogućnost da su smišljeno navedeni Sveti arhijerejski sabor i Sveti arhijerejski sinod SPC u Severnoj i Južnoj Americi da bi ona pre ili posle stekla potpunu autonomiju u odnosu na našu Crkvu, poput one koju Američka pravoslavna crkva već ima u odnosu na Rusku pravoslavnu crkvu.

Kada je reč o Episkopskom savetu, najsporniji je stav 1 člana 8 Ustava Srpske pravoslavne crkve u Severnoj i Južnoj Americi kojim se utvrđuje da on „održava dogmatsko i kanonsko jedinstvo sa Srpskom patrijaršijom“, tako da ispada da četiri episkopa u Severnoj Americi na ravnoj nozi sa središnjim organima cele Crkve tumače pravoslavno crkveno učenje, što je apsolutno nedopustivo. Naime, po članu 69 stavu 1 Ustava Srpske pravoslavne crkve, Sveti arhijerejski sabor, kao najviše jerarhijsko predstavništvo i vrhovni autoritet, „tumači pravoslavno crkveno učenje, držeći se pri tome odredbi koje je sveta Crkva na osnovu Svetog pisma i Svetog predanja utvrdila“. Ukoliko bi, pak, dva organa sa podjednakim autoritetom tumačili Sveto pismo i Sveto predanje, to bi pre ili posle moglo dovesti do šizme i raskola, poput onog koji se u krilu Rimokatoličke crkve već odigrao početkom šesnaestog veka. Daleko smo od toga da takvu grdnu nevolju u krilu naše Crkve uopšte nagoveštavamo, ali razboritost nalaže da se unapred preduprede bilo kakve institucionalne osnove koje bi do takve nevolje mogle dovesti.

Jedini valjan razlog zbog kojeg bi u Sjedinjenim Američkim Državama, u kojima se nalaze tri naše eparhije, mogao da postoji Episkopski savet jeste činjenica da tamošnji episkopi treba da vode usaglašenu politiku prema svetovnim centralnim i lokalnim državnim vlastima. Za takvu delatnost nije, međutim, potrebno da se konstituiše posebna Crkva niti je celishodno da četvrti član tog Saveta bude episkop u Torontu, pošto je njegova eparhija u drugoj nezavisnoj državi. Još je necelishodnije da se takva vrsta administrativne samouprave uređuje ustavom a ne, eventualno, nekom vrstom statuta.

IŠČEZAVANjE NOVOGRAČANIČKE MITROPOLIJE

Članom 8 stavom 1 Ustava Srpske pravoslavne crkve u Severnoj i Južnoj Americi predviđeno je postojanje samo četiri eparhije, dok je peta, koja je do tada postojala, jednostavno iščeznula, što prvobitno nije bilo predviđeno niti dogovoreno. Na to upućuje i sledeća izjava Patrijarha srpskog gospodina Pavla od 8. septembra 1996. godine: „Ja i kao Patrijarh i kao administrator Mitropolije novogračaničke, kako na sednicama zakonodavnog odbora, tako i sada ostajem na stavu da se mora raspravljati o arondaciji pet eparhija, a ne o ukidanju bilo koje od njih!’ To je uostalom bilo predviđeno i članom 4 stavom 2 prelaznih uredbi za upravljanje između Srpske pravoslavne crkve u SAD-u i Kanadi i Novogračaničke mitropolije, kojima je, shodno svetim kanonima, bila predviđena arondacija svih tada postojećih eparhija, to jest mitropolija navedenih u članu 3.

Tako je, po slovu ovog Ustava, episkop Longin ostao bez svoje eparhije, što je njegove klirike i mirjane navelo da izjave da su „za sporazumno i bratsko ujedinjenje, a ne nasilno i jednostrano otimanje“. Ako su, dakle, ovim Ustavom položene institucionalne osnove za neke buduće veće nevolje i – ne daj Bože! – raskol u našoj Crkvi, u Severnoj Americi njime su već sada, umesto sloge, proizvedeni nesloga i razdor.

SLUŽBENI JEZIK

Iznenađenje za Srbe i u Srbiji i u Americi predstavlja član 5 ovog spornog Ustava koji glasi:

„Zvanični jezik Srpske Pravoslavne Crkve u Severnoj i Južnoj Americi su engleski i srpski, sa pismom ćirilicom, i jezik zemlje u kojoj se Crkva nalazi“.

Tako je, dakle, engleski prvi zvanični jezik u Srpskoj Crkvi, a srpski jezik je tek na drugom mestu. Ova odredba je izričito protivna članu 4 stavu 1 Ustava Srpske pravoslavne crkve koji propisuje: „Službeni jezik Srpske pravo slavne crkve je srpski sa pismom ćirilicom. U izuzetnim, opravdanim slučajevima može se odstupiti ove odredbe u pogledu jezika za unutrašnju upotrebu, u kojim sučajevima donosi specijalnu odluku Sveti arhijerejski sinod na osnovu ove odredbe. To znači da je srpski jezik uvek jedini službeni jezik, a da se samo u izuzetnim prilikama može dozvoliti upotreba nekog drugog jezika prilikom vršenja Službe Božje, propovedi obavljanja obreda, recimo krštenja i venčanja kao i u prepisci. Kako se važenje pomenute sporne odredbe prostire na sve države Severne i Južne Amerike, odmah se postavlja pitanje zašto bi engleski jezik bio službeni jezik u Kvibeku gde se govori francuski ili u Argentini u kojoj se govori španski. No, pitanje jezika je svakako dalekosežnije. Ako je Srpska pravoslavna crkva ne samo u zemlji nego i u inostranstvu najpouzdaniji čuvar srpskog nacionalnog identiteta, čiji je bitan element, pored pravoslavlja (uključujući i svetosavlje) i kosovskog zaveta, i sam srpski jezik, onda bi taj jezik uvek morao biti na prvom mestu kao službeni jezik, pa tek onda neki drugi jezik.

Pa i ako među našim vernicima u inostranstvu ima i onih koji su srpski jezik zaboravili ili ga, kao potomci naših iseljenika, još nisu naučili, upravo bi naša Crkva trebalo da se pobrine da se tom jeziku svojih predaka vrate i ostanu Srbi, baš kao što to rade Grci u Americi.

Daleko bi nas odvelo ako bismo dalje navodili i druge manjkavosti, uključujući i pravnotehničke, pomenutog Ustava Srpske pravoslavne crkve u Severnoj i Južnoj Americi. Prvi i najsporniji element je sam izraz „ustav“ kojim navodno treba da se konstituiše neka nova crkva. Pa ako Američka pravoslavna crkva, koja je 1970. godine dobila od Moskovske patrijaršije autokefalnost, nema ustav nego statut kao svoj konstitutivni akt, tako je izgleda bilo i u Ruskoj pravoslavnoj zagraničnoj crkvi, zašto bi se naše eparhije u Americi ili, recimo sutra u Australiji, uopšte konstituisale posebnim ustavom, kada je svaka njih ponaosob već konstituisana Ustavom Srpske pravoslavne crkve?

Izvor: „Pečat“, br. 63, 15. maj 2009.

Preuzeto sa: Borba za veru